Ευριπίδη "Ελένη"

Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Γ΄ Γυμνασίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

1. Ποια είναι τα είδη της  αρχαίας ελληνικής ποίησης;

• το έπος
• η λυρική ποίηση
• το δράμα (προορίζεται για παράσταση στο θέατρο, ζωντανεύει δηλαδή ένα γεγονός που εξελίσσεται μπροστά στους θεατές(δράμα <δράω –δρῶ = πράττω). Το δράμα λοιπόν ήταν κάτι το δρώμενο, δηλαδή πράξη, και μάλιστα ιεροτελεστία ως μέρος του προγράμματος των Διονυσιακών εορτών.

2.Πώς γεννήθηκε το δράμα;

Το δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές, τα δρώμενα (= ιερές συμβολικές πράξεις ) προς τιμήν των θεών και συνδέθηκε με τη λατρεία του  θεού Διονύσου.

Διόνυσος: θεός του κρασιού, του αμπελιού, της βλάστησης και του μαρασμού, των αναπαραγωγικών δυνάμεων της φύσης. Ιερό φυτό του ο κισσός. Χαρακτηριστικά της λατρείας του: η έκσταση, η θεοληψία, ο έξαλλος ενθουσιασμός, η μίμηση, η μεταμφίεση. (βλ.  Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, σελ. 64)

3.Τι ήταν ο διθύραμβος:                                                                                                       

Ήταν θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα (τραγούδι) που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου (χορός 50 χορευτών, μεταμφιεσμένων ίσως σε τράγους) με συνοδεία αυλού, χορεύοντας κυκλικά γύρω από το βωμό του. Ο πρώτος των χορευτών, ο εξάρχων,  που έκανε την αρχή στο τραγούδι, ίσως απέδιδε  και κάποια αφήγηση σχετική με τη ζωή του θεού.

4. Ποια είναι τα είδη της δραματικής ποίησης:

• η τραγωδία: θεατρικό έργο με πιο σοβαρό περιεχόμενο. Κατά τον Αριστοτέλη, γεννήθηκε από τους αυτοσχεδιασμούς των πρωτοτραγουδιστών και από το διθύραμβο.
• η κωμωδία: αντλούσε τα θέματά της από τη σύγχρονη ζωή ή από φανταστικούς κόσμους. Καυτηρίαζε πρόσωπα, πολιτικές καταστάσεις, ιδέες.
• το σατυρικό δράμα: είχε θρησκευτικό περιεχόμενο και συνδεόταν άμεσα με τη διονυσιακή λατρεία. Το χορό αποτελούσαν οι Σάτυροι με κορυφαίο τον Σειληνό.

5. Ποια ήταν η προσφορά του Αρίωνα και του Θέσπη στην εξέλιξη του δράματος:

Ο Αρίων ήταν ο πρώτος που συνέθεσε διθύραμβο και παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων. Οι τραγόμορφοι αυτοί τραγουδιστές ονομάζονταν τραγωδοί(< τράγων ωδή).

Ο Θέσπης ήταν ο πρώτος που στη θέση του εξάρχοντα έβαλε άλλο πρόσωπο, εκτός Χορού, τον υποκριτή (υποκρίνομαι = αποκρίνομαι), τον ηθοποιό, ο οποίος έκανε διάλογο με τον Χορό. Αποτέλεσμα αυτής της καινοτομίας ήταν η γέννηση της τραγωδίας, καθώς συνδυάστηκε το επικό στοιχείο (λόγος) με το λυρικό (μουσική).

6. Από πού πήρε το όνομά της η τραγωδία  και ποια περίοδο κυρίως αναπτύχθηκε:

Τραγωδία = τραγούδι μεταμφιεσμένων σε τράγους. (βλ. ό.π. σελ. 67, σημ.1)

Αναπτύχθηκε κυρίως κατά τη διάρκεια του χρυσού αιώνα (5^ος αι. π. Χ.) στην Αθήνα. Τότε η πόλη, μετά τους νικηφόρους περσικούς πολέμους, διαθέτει μεγάλη δύναμη και αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο, με δημοκρατική οργάνωση (άμεση δημοκρατία-συμμετοχή των πολιτών στα κοινά-διάλογος-ελευθερία).

7. Από πού αντλούν τα θέματα οι συγγραφείς των τραγωδιών:

Από τους μύθους, εκτός από τους «Πέρσες» του Αισχύλου και τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, τους οποίους όμως συνέδεαν με τη σύγχρονη επικαιρότητα. Θέματα, όπως ο πόλεμος, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η φιλοπατρία απασχολούν τους τραγικούς ποιητές. Στην τραγωδία εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, ο οποίος συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Το τριαδικό σχήμα ὑβρις -ἄτη- δίκη αποτελεί το ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας.

8.Πότε και πού γινόταν δραματικοί αγώνες (παραστάσεις τραγωδιών στο θέατρο) στην αρχαία Αθήνα;

Η παράσταση των τραγωδιών στο θέατρο γινόταν στις γιορτές του Διονύσου.

Στα Μεγάλα ή ἐν ἄστει Διονύσια  και στα  Λήναια παρουσιάζονταν νέες τραγωδίες, στα Μικρά ή κατ΄ ἀγρούς Διονύσια γίνονταν μόνο επαναλήψεις έργων, ενώ στα Ανθεστήρια αρχικά δε διδάσκονταν δράματα αλλά αργότερα προστέθηκαν δραματικοί αγώνες.

9.Ποια στοιχεία μαρτυρούν τη σχέση της τραγωδίας με τη διονυσιακή λατρεία;

Α) Ο χορός, η μεταμφίεση, η σκευή (=ενδυμασία) των ηθοποιών. Β) Οι δραματικοί αγώνες γίνονταν στο πλαίσιο των εορτών προς τιμήν του Διονύσου. Γ) Οι παραστάσεις γίνονταν στον ιερό χώρο του Ελευθερέως Διονύσου. Δ) Η ανέγερση του Διονυσιακού  θεάτρου στη νότια πλευρά της Ακρόπολης. Ε) Οι ιερείς του Διονύσου κατείχαν τιμητική θέση. ΣΤ)  Οι νικητές στεφανώνονταν με στεφάνι από κισσό, ιερό φυτό του Διονύσου

10. Τι ήταν ο προαγών (πρό τοῦ ἀγῶνος= δοκιμή);

Μια εκδήλωση που προηγούνταν των δραματικών αγώνων, κατά την οποία οι χορηγοί, οι δραματικοί ποιητές, οι ηθοποιοί και οι χοροί εμφανίζονταν στο Ωδείο (=στεγασμένο θέατρο) και ανακοίνωναν τους τίτλους και τις υποθέσεις των έργων τους.

11. Ποιοι ήταν οι συντελεστές των δραματικών αγώνων:

Α.  Πριν και μετά την παράσταση

α) Ο επώνυμος άρχων: επέλεγε τρεις ποιητές από αυτούς που είχαν υποβάλει αίτηση («ἤτει χορόν»)( κάθε ποιητής διαγωνιζόταν με μία τετραλογία, δηλ. τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Στη συνέχεια έδιδε  χορό («ἐδίδου χορόν») σε κάθε ποιητή και του υποδείκνυε τον χορηγό.

β) Οι χορηγοί: πλούσιοι Αθηναίοι που αναλάμβαναν τα έξοδα της παράστασης.

γ) Οι κριτές:  ήταν δέκα και ορίζονταν με κλήρωση (ένας από κάθε φυλή). Έγραφαν την κρίση τους σε πινακίδα. Οι πινακίδες ρίχνονταν σε κάλπη και ανασύρονταν  μόνο πέντε από τις οποίες προέκυπτε και το αποτέλεσμα.     

Β. Οι συντελεστές της παράστασης

α) Οι υποκριτές (ηθοποιοί):  ήταν άντρες που υποδύονταν και τους γυναικείους ρόλους. Στην τραγωδία υπήρχε αρχικά μόνο ένας υποκριτής. Ο Αισχύλος πρόσθεσε τον δεύτερο και ο Σοφοκλής τον τρίτο. Ήταν ντυμένοι με πολυτέλεια. Φορούσαν υποδήματα με τακούνια (κόθορνοι) που δυσκόλευαν την κίνησή τους. Τα προσωπεία είχαν μεγάλα ανοίγματα και στόμα.

β) Οι χορευτές: ήταν και αυτοί άντρες. Για παράσταση τραγωδίας απαιτούνταν αρχικά δώδεκα και

     αργότερα δεκαπέντε. Ο χορός έμπαινε στην ορχήστρα από τη δεξιά πάροδο με σχηματισμό 3 Χ 5 ή

     5 Χ 3, έχοντας μπροστά τον αυλητή. Ήταν ντυμένος απλούστερα από τους υποκριτές. Εκτελούσε την    κίνηση και την όρχηση (χορό) και ο κορυφαίος του χορού συνομιλούσε με τους υποκριτές. Συνήθως ο χορός αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη.

γ) Ο αυλητής: συνόδευε με τον αυλό την εκτέλεση των λυρικών μερών του δράματος. (βλ. ό.π. σελ. 73)

12. Ποια ήταν τα βραβεία για τους νικητές ποιητές αλλά και τους χορηγούς τους;

Η Εκκλησία του Δήμου σε πανηγυρική τελετή έδινε στέφανο από κισσό στους νικητές ποιητές και χάλκινους τρίποδες στους χορηγούς. Αναγράφονταν επίσης τα ονόματα των ποιητών, των χορηγών και των πρωταγωνιστών σε πλάκες που τις  κατέθεταν στο δημόσιο αρχείο (διδασκαλίαι).

13. Ποιοι παρακολουθούσαν τους δραματικούς αγώνες;

Αθηναίοι πολίτες, ξένοι, μέτοικοι, γυναίκες. Οι άποροι πολίτες ενισχύονταν από το κράτος με ένα χρηματικό ποσό (θεωρικά) για να μπορούν να παρακολουθούν δωρεάν τις δραματικές παραστάσεις, τις οποίες θεωρούσαν μέγιστο μάθημα παιδείας και δημοκρατίας.

14. Ποια είναι τα μέρη του αρχαίου θεάτρου;

§  Το θέατρον ή κοίλον. Ήταν ο χώρος όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά απέναντι από τη σκηνή. Το κοίλον χωριζόταν από δύο  μεγάλους οριζόντιους διαδρόμους, οι οποίοι ονομάζονταν διαζώματα, σε τρεις ζώνες, για να διευκολύνεται η κυκλοφορία των θεατών. Τα καθίσματα (εδώλια), που ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά, διέκοπταν κλίμακες (σκάλες )από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις υψηλότερες θέσεις. Τα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων ανάμεσα στις κλίμακες λέγονταν κερκίδες.

§  Η ορχήστρα. Ήταν ο χώρος όπου βρισκόταν  ο χορός. Είχε κυκλικό ή ημικυκλικό σχήμα και στο κέντρο υπήρχε ο βωμός του Διονύσου, η θυμέλη.

§  Η σκηνή. Ήταν ξύλινο ορθογώνιο οικοδόμημα στη μια πλευρά της ορχήστρας και στην πλευρά προς τους θεατές εικόνιζε την πρόσοψη ενός ναού ή ανακτόρου. Χρησιμοποιούνταν για τις μεταμφιέσεις των υποκριτών και ως αποθήκη του θεατρικού υλικού. Ο χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα ήταν υπερυψωμένος και ονομαζόταν λογείο. Εκεί δρούσαν οι ηθοποιοί. Πάνω στη σκηνή υπήρχε υπερυψωμένη εξέδρα, το θεολογείο,  και εκεί εμφανίζονταν οι θεοί.

15. Τι ήταν οι πάροδοι;

Μεταξύ της σκηνής και της ορχήστρας υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι, από τις οποίες  έμπαιναν ο Χορός και οι υποκριτές, οι οποίοι δεν ήταν μέσα στη σκηνή. Από τη δεξιά ως προς τον θεατή πάροδο έμπαιναν αυτοί που έρχονταν από την πόλη ή το λιμάνι, ενώ από την αριστερή αυτοί που έρχονταν από τους αγρούς ή  από μια ξένη χώρα.

ΣΧΕΔΙΟ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

      16. Ποια μηχανήματα  είχαν επινοήσει οι αρχαίοι για τις ανάγκες μιας παράστασης;

§  Το εκκύκλημα: τροχοφόρο δάπεδο, πάνω στο οποίο παρουσίαζαν ομοιώματα νεκρών.

§  Ο γερανός ή αιώρημα: είδος γερανού με τη βοήθεια του οποίου εμφανίζονταν οι θεοί.

§  Το βροντείο ή κεραυνοσκοπείο για τη μηχανική αναπαραγωγή της βροντής ή της αστραπής.

§  Οι περίακτοι: ξύλινοι στύλοι για εναλλαγή του σκηνικού.

17. Να  δώσετε τον ορισμό της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη και να τον ερμηνεύσετε..

Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.

Δηλαδή: η τραγωδία είναι μίμηση (=παράσταση επί σκηνής) μιας σημαντικής και ολοκληρωμένης πράξης(τελείας) η οποία έχει κάποια ορισμένη διάρκεια (μέγεθος ἐχούσης)  με λόγο ποιητικό, τα μέρη της οποίας διαφέρουν στη φόρμα τους, παριστάνεται ενεργά και δεν απαγγέλλεται, προκαλώντας τη συμπάθεια (ἔλεος) και το φόβο του θεατή, τον οποίο λυτρώνει (κάθαρσιν) από παρόμοια με τους ήρωες ψυχικά συναισθήματα (παθήματα).

18. Ποια είναι τα μέρη της τραγωδίας;

Α. Κατά ποσόν μέρη

1.Διαλογικά -Επικά

§  Πρόλογος: το τμήμα πριν από την είσοδο του Χορού στην ορχήστρα. Εισάγει τους θεατές στην υπόθεση του έργου και δεν υπήρχε στις παλαιότερες τραγωδίες. Μπορεί να είναι μονόλογος, διάλογος ή  και τα δύο.

§  Επεισόδια (δύο έως πέντε): τα τμήματα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα άσματα που ψάλλει ο Χορός (αντιστοιχούν στις Πράξεις του σύγχρονου θεάτρου). Με αυτά προωθείται η υπόθεση και η σκηνική δράση.

§  Έξοδος            :ακολουθεί μετά το τελευταίο άσμα του Χορού.

2.Λυρικά-Χορικά

§  Πάροδος: τραγούδι που τραγουδά ο Χορός μπαίνοντας στην ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό. 

§  Στάσιμα: άσματα που ψάλλει ο Χορός μετά τα επεισόδια, όταν είχε πάρει τη θέση του (στάσιν), και δεν προωθούν τη δράση.

• Μονωδίες –διωδίες (τραγούδια που τραγουδούσαν ένας ή δύο υποκριτές)-κομμοί (θρηνητικά τραγούδια).

Β . Κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας:

§  Μύθος :η υπόθεση του έργου. Αρχικά σχετιζόταν με τη διονυσιακή λατρεία. Αργότερα, τα θέματα αντλούνταν κυρίως από τον Αργοναυτικό, τον Θηβαϊκό και τον Τρωικό μύθο και κάποιες φορές από ιστορικά γεγονότα.

§  Ήθος :χαρακτήρες των ηρώων.

§  Διάνοια :ιδέες και σκέψεις που εκφράζουν τα πρόσωπα της τραγωδίας και τα επιχειρήματα που

             χρησιμοποιούν  για να στηρίζουν τις θέσεις τους.

§  Λέξη :η γλώσσα, τα εκφραστικά μέσα, το ύφος.

§  Μέλος : η μελωδία, η μουσική επένδυση του έργου.

§  Όψη: σκηνικά, σκευή του υποκριτή (ποδήρης χιτώνας, προσωπεία (=μάσκες), κόθορνοι (=ψηλοτάκουνα παπούτσια).

19. Ποιοι ήταν οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές;

      Ο Αισχύλος , ο Σοφοκλής  και ο Ευριπίδης.

20.Τι γνωρίζετε για το βίο του Ευριπίδη; Να αναφέρετε ονομαστικά τα σωζόμενα έργα του. (βλ. ό.π.

σελ.90-97)

21.Ποιες καινοτομίες εισήγαγε στο δράμα ο Ευριπίδης;

§  Εισήγαγε τον αφηγηματικός πρόλογο ( αναφέρεται σε γεγονότα που προηγήθηκαν ).

§  Χρησιμοποίησε  τον «από  μηχανής θεό» (δίνει λύση στα αδιέξοδα).

§  Μείωσε την έκταση των χορικών, υποβάθμισε την παρουσία του χορού ως δραματικού οργάνου..

§  Αύξησε τις μονωδίες (=άσματα που ψάλλονταν από ένα υποκριτή).

§  Χειρίστηκε τους μύθους με μεγάλη ελευθερία και έστελνε τα μηνύματα που ήθελε στους θεατές.

§  Παρουσίασε τους ήρωές του με ρεαλισμό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα.

§  Έκανε τη μουσική πιο σημαντική από το λόγο.

    22.Γιατί ο Ευριπίδης ονομάστηκε  «από σκηνής φιλόσοφος» και ο «τραγικότερος των

         ποιητών»;

§  Οι ήρωες του εκφράζουν φιλοσοφικές ιδέες  διαφορετικές από τις καθιερωμένες,

                           προβληματίζονται, ασκούν κριτική σε όλους τους θεσμούς της εποχής του.  (Γι’ αυτό

                           στα έργα του υπάρχουν πολλά γνωμικά)

§  Παρουσιάζει τους ήρωές του όπως είναι στην πραγματικότητα, με όλα τα πάθη και τις

                           αδυναμίες τους .

23.Ποιες είναι οι  βασικές ιδέες που διαπερνούν το έργο του Ευριπίδη;

§  Προβληματισμός και κριτική στις καθιερωμένες αξίες

§  Καταδίκη του πολέμου

§  Απομυθοποίηση παραδοσιακών ηρώων

§  Ανύψωση προσώπων από κατώτερα κοινωνικά στρώματα

§  Πάλη των ανθρώπων με τα πάθη τους

§  Προβολή και ανύψωση  της γυναίκας

24.Πότε γράφτηκε η « Ελένη» και ποια κατάσταση επικρατούσε τότε στην Αθήνα;

Γράφτηκε το 412 π. Χ. Βρισκόμαστε στο μέσο του Πελοποννησιακού πολέμου (431 –404 π. Χ.)

Ένα χρόνο πριν, το 413 π. Χ., οι Αθηναίοι είχαν πάθει πανωλεθρία στη Σικελία, όπου είχαν        

εκστρατεύσει. Άρα ο πόλεμος μόνο καταστροφές έχει φέρει στους Αθηναίους και γι’ αυτό ο

Ευριπίδης  στην «Ελένη» καταδικάζει  τον πόλεμο. Επίσης ,στην Αθήνα έχουν συρρεύσει από παντού οι σοφιστές, οι οποίοι με τη διδασκαλία τους αμφισβητούν όλες τις παραδοσιακές αξίες της εποχής τους. Απ’ αυτούς επηρεάζεται ο Ευριπίδης και αμφισβητεί πολλούς θεσμούς της εποχής του.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ